Η επιστροφή στο έθνος-κράτος και η συμπεριφορά του Βερολίνου
Στην Ευρωπαϊκή Ιστορία, τρεις σταθμοί είναι χαρακτηριστικοί και καθοριστικοί της πορείας της.
Πρώτον, μετά τον Τριακονταετή Πόλεμο (1618-1648) μία σειρά ειρηνευτικών διαπραγματεύσεων πραγματοποιήθηκαν μέσα στο 1648, οι οποίες αποτέλεσαν τη Συνθήκη της Βεστφαλίας. Αυτή δημιούργησε μία νέα δυναμική στην Ευρώπη, η οποία εστιάζει στη συνύπαρξη κυρίαρχων κρατών και στηρίζεται στην αρχή ότι οι εσωτερικές υποθέσεις ενός κράτους αφορούν μόνο το ίδιο το κράτος. Παρεμβάσεις από τρίτους είναι ανεπίτρεπτες.
Τα ιδεώδη που θεσμοθέτησε η Συνθήκη της Βεστφαλίας και, ειδικότερα η έννοια του κυρίαρχου κράτους, αποτέλεσαν έκτοτε τον κεντρικό πυλώνα του Διεθνούς Δικαίου και μιας νέας τάξης πραγμάτων στο διεθνές άναρχο σύστημα.
Δεύτερον, η Αμερικανική και η Γαλλική Επαναστάσεις ήταν αποτέλεσμα οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών ανισοτήτων και αδιεξόδων και επηρεάστηκαν από τους εκπροσώπους του Διαφωτισμού. Ιδιαίτερα η Γαλλική Επανάσταση, με το τρίπτυχο, «Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφοσύνη», επηρέασε καθοριστικά την Ευρώπη.
Τρίτον, μετά τον όλεθρο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, οι ευρωπαϊκές δυνάμεις αποφάσισαν να λύσουν το γερμανικό πρόβλημα. Η ιδέα του Γάλλου, Jean Monet, ήταν να τεθούν υπό μία κοινή αρχή η παραγωγή και η διαχείριση του άνθρακα και του χάλυβα, απαραίτητων πόρων για την ανάπτυξη των βιομηχανιών.
«Πραγματική αλληλεγγύη»
Tην πρόταση Monet προώθησε πολιτικά ο Robert Schuman, υπουργός Εξωτερικών της Γαλλίας. Έξι κράτη (Γαλλία, Ομοσπονδιακή Γερμανία, Ιταλία, Βέλγιο, Ολλανδία και Λουξεμβούργο) αποδέχτηκαν το σχέδιο μιας «λειτουργικής» κοινότητας που θα είχε «υπερεθνικό» χαρακτήρα. Στις 9 Μαΐου 1950 (έκτοτε Ημέρα της Ευρώπης) ο Schuman παρουσίασε αυτήν την ιδέα με μια ιστορική δήλωσή του, η οποία υποστήριζε ότι:
- «Η παγκόσμια ειρήνη δεν μπορεί να διατηρηθεί αν δεν αναληφθούν δημιουργικές προσπάθειες ανάλογες των κινδύνων που την απειλούν». Και «η Ευρώπη δεν θα δημιουργηθεί διαμιάς, ούτε σε ένα συνολικό οικοδόμημα: Θα διαμορφωθεί μέσα από συγκεκριμένα επιτεύγματα που θα δημιουργήσουν πρώτα μια πραγματική αλληλεγγύη» (Σ. Ντάλης, επίκουρος καθηγητής Διεθνών Σχέσεων και Ευρωπαϊκής Ενοποίησης στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου – «Βήμα», 30.4.2019).
Στις 25/3/1957 υπογράφονται από τους «6» στη Ρώμη, οι Συνθήκες για την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας (ΕΟΚ) και της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Ατομικής Ενέργειας (Ευρατόμ),οι οποίες στο εξής αναφέρονται ως οι Συνθήκες της Ρώμης.
Επισημαίνουμε τα πιο πάνω για να καταδειχθεί, α) η πορεία της Ευρώπης από το 1648 με τη δημιουργία των πρώτων εθνών-κρατών και της εθνικής συνειδητοποίησης των ευρωπαϊκών λαών. Και, β) μετά από 70 χρόνια δημιουργικής πορείας με πολλές δυσκολίες, η Ευρωπαϊκή Ένωση βρίσκεται ενώπιον της μεγαλύτερης κρίσης στην ιστορία της.
Δύο ισχυρά ερείσματα
Η πανδημία του κορωνοϊού, η οποία επελαύνει και θερίζει κυριολεκτικά τον πλανήτη, ήδη υπονομεύει τα θεμέλια και την ύπαρξη της ΕΕ ως υπερεθνικού θεσμού και ως δρώντος στην ευρωπαϊκή και παγκόσμια σκηνή. Δύο από τα ισχυρότερα ερείσματα των ευρωπαϊκών θεμελίων είναι:
Πρώτον, οι τέσσερις βασικές ελευθερίες: Κυκλοφορία εμπορευμάτων, υπηρεσιών, προσώπων και κεφαλαίων.
Δεύτερον, η αλληλεγγύη. Τη δεκαετία του ’80, όταν έγιναν οι πρώτες εκλογές για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, ο Χέλμουτ Σμιτ (καγκελάριος της Γερμανίας, 1974-1982) ζήτησε «μία Ευρώπη της αλληλεγγύης, όπου ο ένας θα βοηθάει τον άλλον, η μία χώρα θα βοηθάει την άλλη».
Με την πανδημία του κορωνοϊού, οι μεν βασικές ελευθερίες σχεδόν ακυρώθηκαν η δε αλληλεγγύη έγινε σκόνη και θρύψαλα. Αντί να εκδηλωθεί μία κοινή, ευρωπαϊκή πολιτική υγείας για ενέργειες και δράσεις των 27 κρατών-μελών, η κυβέρνηση κάθε κράτους ενεργεί μόνη της, όπως επιβάλλουν τα εθνικά της συμφέροντα.
Κατάληψη εξ απήνης
Σε αρκετά κράτη-μέλη απαγορεύτηκε η κυκλοφορία (και στην Κύπρο). Κυβερνήσεις επιδόθηκαν, εμφανώς πλέον, στον έλεγχο και στην παρακολούθηση των πολιτών τους, πρακτικές που ισχύουν σε αυταρχικά κράτη, όχι στην φιλελεύθερη Ευρώπη.
Έκλεισαν Πανεπιστήμια, Κολέγια, δημόσια και ιδιωτικά σχολεία, εταιρείες, επιχειρήσεις, παρέλυσε η Δημόσια Διοίκηση. Εκατομμύρια Ευρωπαίοι έχασαν τις δουλειές τους και τα κράτη αντιμετωπίζουν μία οικονομική κρίση χειρότερη από εκείνη του 2008.
Η Ιταλία, μια από τις μεγαλύτερες χώρες και οικονομίες της ΕΕ και των G7 και ακολούθως η Ισπανία υφίστανται τις ολέθριες συνέπειες του κορωνοϊού. Όχι μόνο επειδή και αυτές κατελήφθησαν εξ απήνης, ανέτοιμες, με μειωμένους προϋπολογισμούς για την υγεία και αφού υποτίμησαν τον κίνδυνο αλλά και επειδή αφέθησαν μόνες στην αντιμετώπιση της πανδημίας, με συστήματα υγείας που δεν άντεξαν την πίεση των κρουσμάτων και των θανάτων.
- Η Ελλάδα και η Κύπρος, επίσης, βρίσκονται υπό το κορωναϊκό φάσγανο με ανησυχητική αύξηση κρουσμάτων και θανάτων. Θα ανέμενε κανείς πως ενώπιον ενός κοινού εχθρού, οι Βρυξέλλες θα ενεργούσαν συντονισμένα και αποτελεσματικά. Πέραν της διάθεσης ενός πολύ σημαντικού ποσού για την στήριξη της οικονομίας, υπερίσχυσε το «ο καθένας για τον εαυτό του».
Ευρωπαϊκή αλληλεγγύη
Την Τετάρτη (25.3.2020), εννέα ευρωπαϊκές χώρες, μεταξύ αυτών η Γαλλία και η Ιταλία, εισηγήθηκαν στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο την έκδοση κοινού χρέους όλης της ευρωζώνης για να αντιμετωπιστεί η πανδημία. Ταυτόχρονα άσκησαν πίεση στη Γερμανία, η οποία εναντιώνεται στην αμοιβαιοποίηση χρεών.
Πρώτος ο Γάλλος Πρόεδρος, Emmanuel Macron, και αργότερα και άλλοι (όπως ο Έλληνας Πρωθυπουργός και ο επικεφαλής του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας), μίλησε για «πόλεμο» εναντίον ενός αόρατου εχθρού. Σε συνέντευξή του (28.3.2020) στις ιταλικές εφημερίδες Corriere de la Serra, La Stampa και La Repubblica, ο Γάλλος Πρόεδρος είπε:
- «Δεν θα ξεπεράσουμε αυτή την κρίση χωρίς ισχυρή ευρωπαϊκή αλληλεγγύη, σε υγειονομικό και σε δημοσιονομικό επίπεδο. Είναι, τάχα η ΕΕ, η ευρωζώνη, απλώς ένας νομισματικός θεσμός, ένα σύνολο κανόνων, πολύ χαλαρών, που προβλέπουν ότι κάθε κράτος ενεργεί για λογαριασμό του; Ή θα δράσουμε μαζί, για να χρηματοδοτήσουμε τις δαπάνες μας, για να καλύψουμε τις ανάγκες μας σε αυτή την κρίση ζωτικής σημασίας;».
Η Ευρώπη «πρέπει να νιώθει υπερήφανη και ισχυρή, επειδή είναι. Αλλά πρέπει πράγματι να πάει πιο μακριά. Γι’ αυτό υπερασπίζομαι τη δημοσιονομική αλληλεγγύη στην αντιμετώπιση αυτής της κρίσης και των συνεπειών της», είπε ο Γάλλος Πρόεδρος. Και κατέληξε με τα εξής σημαντικά:
- «Αυτό που με ανησυχεί είναι η αρρώστια του ατομικισμού», ή «ο καθένας ας κοιτάξει τον εαυτό του. Αν δεν δείξουμε αλληλεγγύη, η Ιταλία, η Ισπανία και άλλοι θα μπορούν να πουν στους Ευρωπαίους εταίρους τους ‘πού ήσασταν εσείς όταν εμείς βρισκόμασταν στο μέτωπο;’ Δεν θέλω αυτή την εγωιστική, διχασμένη Ευρώπη».
Κρίση «επικών διαστάσεων»
Δυστυχώς, η εικόνα που η Ευρωπαϊκή Ένωση εκπέμπει αυτές τις μέρες είναι αυτή μιας εγωιστικής, διαιρεμένης Ένωσης, η οποία αδυνατεί να συμφωνήσει στη λήψη επειγόντων μέτρων για την ανακοπή του ιού, και της επιστροφής μελών της στο έθνος-κράτος, θέση που υποτίθεται απέρριψαν.
Η πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, Κριστίν Λαγκάρντ, μίλησε για κρίση «επικών διαστάσεων» ενώ ο προκάτοχός της, Μάριο Ντράγκι, με άρθρο του στους «Financial Times» (25.3.2020) ζήτησε να ληφθούν από τις Βρυξέλλες δραστικά μέτρα για να αποτραπεί μία οικονομική κρίση, η οποία, έγραψε, «δεν είναι αναπόφευκτη».
- Πολλοί διερωτώνται για τη συμπεριφορά της Γερμανίδας καγκελαρίου, Μέρκελ, και την άρνησή της για αμοιβαιοποίηση του χρέους των κρατών-μελών ή την έκδοση ευρω-ομολόγου.
Ξεχάστηκαν, προφανώς, και η διακήρυξη Schuman και οι επισημάνσεις Helmut Schmidt… Εκτός από τον πόλεμο εναντίον του ιού, η ανάλυση των δεδομένων πρέπει να εστιαστεί και σε δύο άλλα σημαντικά ζητήματα:
Πρώτον, κατά πόσο η ΕΕ θα συνεχίσει να ενεργεί όπως σήμερα, ή θα αποφασίσει τέτοιες τομές και θεσμικές αλλαγές ώστε, επιτέλους, να αποκτήσει ισχυρή φωνή και ρόλο στο διεθνές σύστημα ως καταλυτικός δρων.
- Δεύτερον, ο Γάλλος Πρόεδρος εμφανίζεται ως η ηγετική φυσιογνωμία της Ευρώπης στον αντίποδα μιας κουρασμένης και υπό πολιτική αναχώρηση, Μέρκελ. Άρα, ποιος θα είναι ο ρόλος της Γαλλίας και της Γερμανίας στην μετά τον κορωνοϊό εποχή; Ο γαλλογερμανικός άξονας θα συνεχίσει να λειτουργεί και υπό ποιες, νέες προϋποθέσεις;
«Αντι-γερμανικές συσπειρώσεις»
Μετά την πρωτόγνωρη αυτή πανδημία, κάποια ή κάποιες χώρες θα επιχειρήσουν έξοδο από την ΕΕ, εξαιτίας της αδυναμίας της, αυτές τις κρίσιμες ώρες, να λειτουργήσει ως δύναμη βοήθειας και αλληλεγγύης; Αυτό θα εξαρτηθεί από το ποια Ευρώπη θα λειτουργεί και υπό ποια νέα γεωπολιτικά και στρατηγικά δεδομένα, που να εστιάζονται στον γαλλογερμανικό άξονα, σε μια κοινή εξωτερική και αμυντική πολιτική και, ναι, γιατί όχι, και σε μια κοινή πολιτική υγείας.
Φυσικά, δεν πρέπει να υποτιμώνται η Ρωσία και η Κίνα, οι οποίες επιδόθηκαν ξανά σε ένα επιτήδειο παιγνίδι «ήπιας δύναμης» και δημοσίων σχέσεων, ειδικά προς τους Ιταλούς, ώστε να γίνεται λόγος από ιταλικά κόμματα για αποχώρηση της χώρας από την ΕΕ και συμμετοχή της στο κινεζικό σχέδιο για τον «Δρόμο του μεταξιού».
Αυτό θα εξαρτηθεί κυρίως από τη συμπεριφορά της Γερμανίας, η οποία λειτουργεί πάλι αντιευρωπαϊκά και εγωιστικά γερμανικά. Η σημερινή ηγεσία της πρέπει να γνωρίζει ότι τον καγκελάριο Μπίσμαρκ «δεν τον άφηναν να κοιμηθεί οι εφιάλτες των αντι-γερμανικών συσπειρώσεων».
Ήδη σχηματοποιείται μια αντι-γερμανική συσπείρωση-αντίδραση η οποία και τη Γερμανία μπορεί να βλάψει και την Ευρώπη να επηρεάσει αρνητικά. Ή και καταλυτικά, ίσως και διαλυτικά. Η Γερμανία επιβεβαιώνει, δυστυχώς ότι θέλει μία Γερμανική και όχι μία Ευρωπαϊκή Ευρώπη.
